Romance sans paroles et Rondo élégant Op. 9
Henryka Wieniawskiego

Romance sans paroles et Rondo élégant op. 9 Wieniawskiego zaliczane jest, obok lirycznej, pełnej emocji Legendy op.17, Adagio elegiaque op.5, Scherza-Tarantelli op.16 oraz Capriccio-Valse op.7, do pièces de salon. Salon pełnił w XIX-wiecznej Europie wiele różnych funkcji, miał też wiele odmian zależnie od pozycji społecznej i zamożności gospodarza. Istniały salony-instytucje, w których odbywały się koncerty wybitnych artystów, salony, które skupiały ówczesne elity artystyczne i intelektualne, tworzyły środowiska opiniotwórcze. Salony te otwierały wiele możliwości dla młodych, zdolnych artystów, którzy tam właśnie rozpoczynali muzyczną karierę. Innego rodzaju salony służyły przede wszystkim rozrywce, muzykowano w nich prywatnie, amatorsko, w gronie rodziny i przyjaciół. Dla takiego grona salonowych odbiorców kompozytorzy pisali muzykę dostosowaną do ich możliwości wykonawczych, gustów i przyzwyczajeń. W rezultacie powstawały już nie tyle komponowane, co niemal „produkowane”, modne wówczas fantazje, romance, pieśni bez słów, potpourri oparte na popularnych tematach operowych, ponadto kaprysy, miniatury taneczne niekiedy o charakterze użytkowym oraz miniatury nietaneczne utrzymane w formie ronda lub prostej formie repryzowej.

Różne funkcje salonów spowodowały, iż poziom artystyczny i techniczny repertuaru salonowego był nierówny. Obok utworów prostych, niekiedy banalnych, pozbawionych artystycznej głębi, powstawały także kompozycje, które reprezentowały wysoki poziom nie tylko artystyczny lecz także techniczny – wymagały od wykonawcy biegłości, dawały zarazem sposobność zaprezentowania brawurowych efektów technicznych. Kompozycje salonowe Wieniawskiego nie były utworami przeznaczonymi dla muzyków-amatorów do wykonania domowego. Utwory te, choć mniej skomplikowane technicznie i mniej nasycone różnego rodzaju chwytami wirtuozowskimi niż dzieła przeznaczone na estradę, wymagały od wykonawców biegłości, lekkości gry a także wyczucia stylu i umiejętności wydobycia pięknej kantyleny.

Romance sans paroles et Rondo élégant op. 9 skomponował Wieniawski w wieku lat 17, w roku 1852, w trakcie tournee koncertowego, jakie odbył z bratem Józefem w Rosji. Okres koncertów w Rosji był dla Henryka nie tylko czasem sukcesów wiolinistycznych i zdobywania sławy wirtuoza. Był to także okres intensywnej pracy twórczej. W latach 1853-1854 Wieniawski opublikował ponad połowę wszystkich swych kompozycji (od op. 3 do 15). Romance sans paroles et Rondo élégant op. 9 po raz pierwszy wydane zostało w Lipsku w oficynie Kistnera razem z Capriccio-Valse op. 7, następnie zaś w Paryżu nakładem oficyny E. Giroda.

Autograf opusu 9 zaginął, zachowało się natomiast inne źródło rękopiśmienne, chronologicznie wcześniejsze, zawierające pierwotną wersję Ronda. Jest to Rondo Russe ofiarowane przez Wieniawskiego księciu Mikołajowi Jusupowowi¹ w 1848 roku² (na karcie tytułowej wpis: Rondo Russe / de Concert / pour le Violon avec Accompagnement de Piano / composé et dedié / à / Monsieur le Prince Nicolas Joussoupoff / par / Henri Wieniawski). O sztambuchowej proweniencji zachowanego źródła świadczy wygląd i rozmiar kart. Mają one format stojący mały, każda posiada ozdobne obramowanie, otaczające tekst muzyczny (12 systemów na każdej stronie, połączonych po trzy w układzie na skrzypce i fortepian). Rękopis zapisany jest niezwykle starannie, z dbałością o szczegóły takie jak oznaczenia agogiczne, artykulacyjne i dynamiczne. Rondo russe różni się w wielu szczegółach od Ronda z op. 9 zarówno w partii fortepianu jak i solisty. W głosie skrzypcowym brak jest palcowania, pojawia się odmienne smyczkowanie, zmiany w artykulacji i zapisie rytmicznym (głównie skrócenia wartości) oraz zmiany dynamiczne. Całość utrzymana jest Allegreto [!]. Znacznie uproszczony jest finał oraz kadencja solisty.

Opus 9 składa się z dwóch nietanecznych, skontrastowanych miniatur. Po sentymentalnym, prostym w swej konstrukcji i wyrazowości Romance sans parole następuje pełne wdzięku i lekkości Rondo élégant o figuracyjnej, zdobionej ornamentami melodyce rodem ze stylu brillant.

Rodowód romansu jako jednej z form wypowiedzi artystycznej ma swe źródło w muzyce wokalnej. Na grunt instrumentalny romans przeniesiony został u schyłku wieku XVIII i wszedł w skład gatunków cyklicznych jako liryczna, wolna część m.in. koncertów solowych (np.: w koncertach Mozarta). Jednocześnie zaczął także funkcjonować w muzyce instrumentalnej jako gatunek samodzielny (np.: w twórczości Beethovena – Romanze G i F na skrzypce i orkiestrę, czy Schumanna - Romanzen op. 28 na fortepian). Charakterystycznymi cechami romansu instrumentalnego są kantylenowa, liryczna, „wokalna” melodyka, przejrzystość i regularność budowy i frazowania (najczęściej forma ABA o budowie okresowej). Szczególną popularnością romans cieszył się wśród skrzypków wirtuozów, by wymienić choćby Viottiego, Rodego, Kreutzera. W twórczości Wieniawskiego romans pojawia się nie tylko jako jedna z miniatur op. 9, ale także jako środkowa część Koncertu skrzypcowego d-moll.

Józef Reiss o Romanse z op. 9 pisze, iż posiada on charakter typowo rosyjski i stanowi rodzaj „hołdu wobec publiczności rosyjskiej” (podobnie jak Souvenir de Moscou op. 6);³ melodię Romansu porównuje do melancholijnych rosyjskich dum lub romansów cygańskich.⁴ Utwór utrzymany jest w tanecznym, trójdzielnym metrum 6/8, w stosunkowo szybkim tempie Allegro ma non troppo. Całość posiada formę ABA1 z typową dla miniatur salonowych skróconą repryzą. Liryczna, śpiewna melodia o regularnej budowie fraz niemal całkowicie pozbawiona jest ornamentów (pojawiają się jedynie pojedyncze przednutki). Ustęp A, w tonacji d-moll, przebiega w całości w piano, partię skrzypiec prowadzi kompozytor w wysokim rejestrze na tle statycznego, akordowego akompaniamentu fortepianu, a przez zastosowanie naturalnych flażoletów urozmaica brzmienie. Zmianę charakteru przynosi ustęp B poco piu lento, w tonacji A-dur. Na tle rozłożonych akordów arpeggio w partii fortepianu, skrzypce prowadzą bardziej zróżnicowaną rytmicznie melodię w rozdrobnionych wartościach, zastosowanie animato i crescendo w połączeniu z grą w oktawach przynosi ożywienie dramaturgii. Przy użyciu tych właśnie środków kompozytor buduje kulminację, po której powraca skrócony ustęp A; melodia w ostatnich taktach cichnie i zanika.

Drugą miniaturą wchodzącą w skład op. 9 jest Rondo , forma wykształcona w XVIII wieku przez klawesynistów francuskich, w XVIII i XIX wieku wykorzystywano ją w finałach gatunków cyklicznych – w koncertach czy sonatach. Rondo pojawiało się również jako utwór samodzielny. Ronda nie wchodzące w skład dzieł cyklicznych zachowały ów popisowy charakter finałów koncertowych.

Forma Ronda z op. 9 nie rozwija się schematycznie wedle typowego wzoru zakładającego powracający refren i skontrastowane z nim kuplety. Schemat formy Ronda z op. 9 można przedstawić następująco:

A            B            C               A       koda
aba     cdcd'     efef          aba

                      + kadencja

Schemat powyższy przedstawia ogólną budowę utworu (większe całości formalne oznaczone dużymi literami), a także wewnętrzne ukształtowanie poszczególnych cząstek (małe litery odnoszą się do zamkniętych fragmentów, z których dany ustęp jest skonstruowany.

Schemat ten pokazuje, iż mamy tu do czynienia z formą repryzową, nie rondową. Cząstka C została wyraźnie wydzielona zmianą tonacji (na D-dur) i charakteru wyrazowego.

W partii skrzypiec kompozytor wykorzystał szereg różnorodnych rozwiązań technicznych: ozdobniki (głównie tryle), pizzicato lewą ręką zastosowane w połączeniu z grą smyczkiem (t. 113), flażolety sztuczne i naturalne (t. 165, 166), akordy i dwudźwięki, staccata na jednym smyczku, figury zakotwiczone, gwałtowne przejścia między skrajnymi rejestrami, arpeggia. Bogactwo środków technicznych urozmaica linię melodyczną, wykonawcy daje możliwość zaprezentowania szerokiego wachlarza chwytów technicznych. Nie są to jednak rozwiązania techniczne, których stopień skomplikowania i trudności można byłoby porównać z późniejszymi osiągnięciami Wieniawskiego z Ecole moderne op. 10 czy Etuid-kaprysów op. 18. Akompaniament fortepianu ogranicza się przeważnie do statycznej gry akordowej, choć pojawiają się także fragmenty, kiedy między skrzypcami i fortepianem dokonuje się wymiana motywów melodycznych (t. 157-163), a niekiedy fortepian na krótko przejmuje rolę melodyczną (t. od 188). W cząstce C akompaniament opiera się na rytmicznym ostinato (rytm punktowany), cały ustęp kończy brawurowa, figuracyjna kadenza skrzypiec Presto, prowadząca do powrotu cząstki A. Rondo kończy się rozbudowaną codą: w partii fortepianu następuje wyraźne zagęszczenie brzmienia przez zastosowanie faktury akordowej (trójdźwięki, czterodźwięki), a partia skrzypiec staje się bardziej burzliwa i popisowa. Ostatni czterotakt to finałowe Largo w potężnej dynamice fff, z gęstymi akordami i tremolo fortepianu i wielodźwiękami skrzypiec.

Mimo efektownych niekiedy środków technicznych, Rondo élégant nie stawia przed wykonawcą wysokich wymagań technicznych, może dlatego nie zyskało wśród skrzypków-wirtuozów takiej popularności jak inne miniatury Wieniawskiego.

Pierwodruk niemiecki partytury Romance sans paroles et Rondo élégant op. 9 na skrzypce z fortepianem wydany w Lipsku, w firmie Fr. Kistner ok. 1854⁵, numer wydawniczy 2068. Druk zawiera zbiorczą kartę tytułową: Morceau de Salon. / Wieniawski HENRI [imię kompozytora zapisane wersalikami kursywą, wydrukowane na nazwisku]. Pod nazwiskiem wpis: No. 1 OP. 7. Pr. 17 ½ Ngr / No. 2. OP. 9. Pr. 25 Ngr. / LEIPZIG, FR. KISTNER. / 2067.2068. [druga linijka podkreślona]. Pierwszy numer dotyczy wydania Capriccio-Valse op. 7, drugi natomiast op. 9. Ze względu na znaczne różnice w kroju czcionki z dalej występującą ozdobną kartą tytułową op. 9, można przypuszczać, że zbiorcza karta tytułowa została dodana w późniejszej edycji. Właściwa karta tytułowa: ROMANCE / Sans paroles / ET / Rondo élegant [!] / POUR / VIOLON / avec Accompagnement de Piano / composees et dediées / A SON ALTESSE ROYALE / MONSEIGNEUR LE DUC / Maximilien / DE BAVIÈRE / par / HENRI WIENIAWSKI. / OP. 9. [po lewej stronie] Pr. 25 Ngr. [po prawej stronie, cena jak na karcie zbiorczej] / Propriété de l’Editeur / Enregistré aux Archives de l’Union / LEIPZIG, FR. KISTNER. / Ent.^a Sta.Hall. [drobnym drukiem] / 2068.

Pierwodruk francuski partytury na skrzypce z fortepianem wydany w Paryżu, w firmie E. Girod ok. 1858⁶, numer wydawniczy E.G. 4087. Bogato zdobiona strona tytułowa: A SON ALTESSE MONSEIGNEUR / LE DUC MAXIMILIEN DE BAVIÈRE / ROMANCE SANS PAROLES / ET / RONDO ÉLÈGANT / 2^e MORCEAU SE SALON, / POUR LE VIOLON / avec accompagnement de piano / PAR / HENRI WIENIAWSKI. / Op. 9. [pod imieniem] / PRIX: 9 F [pod nazwiskiem] / PARIS, / E. GIROD EDITEUR SUCC^R DE LAUNER / 16, Boulev.^t Montmartre. / E.G. 4087.

Magdalena Chylińska

_________________________________________________________________________________________________

1. Wątpliwości wzbudziło imię księcia Jusupowa umieszczone w dedykacji. Wielki książę Mikołaj Jusupow żył bowiem w latach 1751-1831. Jest zatem rzeczą oczywistą, iż nie mógł być adresatem dedykacji, gdyż w roku 1848 już nie żył. Jedyny jego syn, urodzony 9 czerwca 1794 roku z małżeństwa z księżną Tatianą Engelhardt zawartego w 1793 roku, miał zaś na imię Borys. Zbadanie genealogii rodu Jusupowów wykazało, iż dedykacja tyczy wnuka wielkiego księcia Mikołaja a syna Borysa, także Mikołaja. Mikołaj Borysowicz urodził się 12 października 1827 roku. Wiadomo, iż w przeciwieństwie do swego ojca – zupełnie niezainteresowanego sztuką – był muzykiem, miłośnikiem i mecenasem sztuki. W swym petersburskim pałacu na Moice zgromadził, obok kolekcji obrazów, także cenną kolekcję skrzypiec. W roku 1848 książę miał lat 21, zatem z pewnością to właśnie on był adresatem dedykacji Rondo Russe.

2. Zgodnie z informacją podaną w katalogu tematycznym dzieł Wieniawskiego rękopis Rondo Russe powstał w Petersburgu w roku 1848. Wieniawski w roku 1848 odbył w Petersburgu szereg koncertów (12 i 24 kwietnia oraz 2, 17 i 28 maja) – występował zarówno w salach koncertowych jak i w salonach arystokracji. Wspomniany rękopis Rondo Russe musi zatem pochodzić z kwietnia lub maja 1848 roku. Nie wiadomo, czy młody Henryk wystąpił w pałacu Jusupowów w Petersburgu czy też poznał Mikołaja Borysowicza w innych okolicznościach. Niewątpliwie miał jednak sposobność poznania go i ofiarowania utworu. Data i miejsce powstania kompozycji podane za: A. Jazdon: Henryk Wieniawski – Katalog tematyczny. Poznań 2009.

3. J. Reiss: Wieniawski. Kraków, PWM 1985 s. 43

4. J. Reiss: op. cit s. 123

5. A. Jazdon: Henryk Wieniawski - Katalog tematyczny. Poznań 2009.

6. Ibid.