Polonez A-dur op. 21
Henryka Wieniawskiego
Henryk Wieniawski skomponował tylko
dwa polonezy. Pierwszy, D-dur op. 4,
jest utworem młodzieńczym; drugi, A-dur
op. 21, należy do ostatnich dzieł kompozytora. Ponadto, H. Wieniawski jest
jeszcze współautorem jednego poloneza, op. 8, na skrzypce i fortepian, który
skomponował wraz z bratem Józefem Wieniawskim, pianistą. Ten ostatni polonez,
podobnie jak Polonez D-dur op. 4,
jest również utworem młodzieńczym (1852). Gatunek poloneza nie zajmuje więc pod
względem ilościowym szczególnego miejsca w twórczości kompozytora. Mimo to oba
polonezy, D-dur i A-dur, należą do ważniejszych pozycji w
całej spuściźnie twórczej Wieniawskiego. Oba też są utworami skomponowanymi w
dwóch wersjach: na skrzypce i orkiestrę oraz na skrzypce i fortepian.
Polonez A-dur został ukończony w 1870 roku. Nie wiadomo dokładnie, która wersja – z fortepianem czy z orkiestrą – była wcześniejsza. Po raz pierwszy kompozytor wykonał utwór z towarzyszeniem orkiestry: było to 17 marca 1870 roku, w Teatrze Wielkim w Petersburgu. Już jednak niecałe dwa miesiące później, 7 maja tegoż roku, grał go w Warszawie z towarzyszeniem fortepianu; wykonawcą partii fortepianowej był wówczas jego brat Józef. Niewykluczone, iż w tej wersji Wieniawski wykonywał Poloneza już wcześniej. Pewne jest w każdym razie, że obie wersje powstały albo równocześnie, albo w bardzo niewielkim odstępie czasu.
Od prawykonania do końca działalności koncertowej Wieniawski bardzo często umieszczał Poloneza w repertuarze swych występów, wykonując go w jednej lub drugiej wersji, zależnie od potrzeb i możliwości. Wersję z orkiestrą grał m.in. na koncertach w Szwecji, w 1870 roku. Najprawdopodobniej też właśnie wtedy zadedykował i ofiarował rękopis tej wersji utworu królowi szwedzkiemu, Karolowi XV. Jednakże w druku dedykacja została zmieniona i obie wersje utworu dedykowane są François van Halowi.
Obie też zostały wydane równocześnie, w wydawnictwie Schotta w Moguncji, z tym samym numerem płyty wydawniczej, przy czym wersję orkiestrową opublikowano jedynie w postaci głosów, co było najbardziej powszechną praktyką owych czasów. Utwór wydany był najprawdopodobniej dopiero w 1875 roku.
Polonez od początku był bardzo pozytywnie oceniany przez krytykę. W recenzjach określano go jako „świetny utwór”1 i tę opinię podzielają również późniejsze krytyki, zarówno rosyjskie, jak i zachodnioeuropejskie. Popularność utworu utrzymuje się także po śmierci kompozytora. Świadczy o tym znaczna liczba (kilkanaście) późniejszych wydań tego utworu, publikowanych przez różnych wydawców, głównie niemieckich, i opracowanych przez najróżniejszych redaktorów. Po ostatniej wojnie Polonez A-dur był dwukrotnie wydany w Polsce. Wszystkie te edycje wprowadzały do tekstu mniejsze lub większe zmiany, głównie wykonawcze, zacierając w pewnym stopniu intencje kompozytora. Wszystkie też dotyczyły wersji na skrzypce i fortepian, i przede wszystkim w tej postaci utwór pojawiał się w repertuarze koncertowym i pedagogicznym. Wykonania z orkiestrą były znacznie rzadsze, co wiązało się m.in. z trudniejszym dostępem do wersji orkiestrowej, bowiem poza pierwodrukiem nie była ona ani razu wydana.
Polonez A-dur powstał mniej więcej w tym samym czasie, co II Koncert skrzypcowy d-moll2. Zbieżność czasu powstania obu utworów wpływa na ich podobieństwo. Dotyczy ono zarówno środków kompozytorsko-technicznych, jak i tematyki. Szczególnie wyraźne jest pokrewieństwo między II tematem Allegra z Koncertu a tematem Poloneza. Polonez A-dur wykazuje również pewne punkty styczne z pierwszym polonezem (D-dur): polegają przede wszystkim na podobieństwie motywiki tematów obu polonezów. W rzeczywistości utwory te jednak różnią się dość znacznie pod względem stylistycznym. Polonez D-dur jest świadectwem fascynacji kompozytora możliwościami techniczno-wykonawczymi. Wieniawski maksymalnie wykorzystuje w nim dwudźwięki, akordy i wszelkie inne środki najbardziej wirtuozowskiej techniki skrzypcowej. Polonez A-dur, który powstał 18 lat później, jest znacznie bardziej dojrzały. Aczkolwiek ma również charakter wirtuozowski, następuje w nim pewne ograniczenie różnorodności środków z tego zakresu, wybór został podporządkowany potrzebom wyrazowym. Wirtuozeria właściwa dla tego utworu jest bardziej filigranowa, bliższa stylowi brillant. Równocześnie Polonez ten jest reprezentatywny dla techniki skrzypcowej Wieniawskiego. Występują w nim środki uważane już przez współczesnych za typowe, specyficzne dla wykonawstwa kompozytora, jak np. długie odcinki staccato wykonywane na jednym smyczku.
Publikowany Polonez jest szeroko rozbudowanym, koncertowym utworem jednoczęściowym, o budowie repryzowej, przy czym repryza jest bardzo skrócona. Ogniwo środkowe ma charakter kontrastujący, uzyskany poprzez zmianę tonacji (F–dur), zmniejszenie obsady (w wersji orkiestrowej) i zwolnienie tempa. Natomiast tematycznie wszystkie ogniwa są ze sobą powiązane. Również pierwsze ogniwo utworu ma podobną, 3-odcinkową budowę z kontrastującym odcinkiem środkowym (E-dur).
Polonez A-dur jest typowym utworem wirtuozowskim, w którym skrzypce solo odgrywają zdecydowanie dominującą rolę. Partia fortepianu ma tu przede wszystkim charakter akompaniamentu, podkreśla podstawę harmoniczną. Jedynie w ogniwie środkowym relacje między obydwoma instrumentami są bardziej wyrównane. Pojawiają się tu obszerne fragmenty oparte na dialogowaniu obu instrumentów.
Orkiestra pełni tu wyraźnie rolę akompaniamentu, jest podporządkowana soliście, potraktowana podobnie jak w koncertach typu brillant. Jakkolwiek Polonez A-dur powstał w czasach, kiedy skład orkiestry i sposób operowania jej instrumentami odbiegał już dość znacznie od wzorów klasycznych, Wieniawski posługuje się w zasadzie orkiestrą klasyczną. Poza trzema puzonami, wszystkie pozostałe instrumenty dęte występują w obsadzie podwójnej, a z grupy instrumentów perkusyjnych zastosowane są jedynie kotły. Te ostatnie oraz instrumenty dęte blaszane występują tylko we fragmentach tuttii, pełniąc funkcję dynamiczną. Podstawę orkiestry stanowi kwintet smyczkowy, uzupełniony instrumentami dętymi drewnianymi, często traktowanymi solistycznie.
Polonez A-dur, obok obu koncertów, należy do najważniejszych utworów koncertowych Wieniawskiego.
Pierwodruk Poloneza A-dur op. 21 w wersji z fortepianem został wydany w Moguncji, w firmie Schotta, ok. 1875 r.;
numer wyd. 21754 (pierwodruk ma ten sam numer co pierwodruk wersji
orkiestrowej); format 4o. Zachowany w
Bibliotece Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, sygn. IV 2909, oraz w
Nationalbibliothek w Wiedniu, sygn. Ms 37972. Pierwodruk głosu skrzypcowego wydany w tej samej firmie wydawniczej,
z tym samym numerem. Zachowany w Bibliotece Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika
w Toruniu pod tą samą sygnaturą (IV 2909). Pierwodruk głosów orkiestrowych i głosu skrzypiec solo,
został opublikowany przez firmę Schotta w Moguncji ok. 1875 r., numer wydawniczy
21754.
Zofia Chechlińska
__________________________________________________________________________________________________
